Congo: De uitdagingen van vrede, van het bestuur en democratie

In het kader van het project "Burgelijke participatie en vredesopbouw in Zuid-Kivu", werd op 28 maart 2013, door de 4 partners van KBA, namelijk APRODEPED, Groupe Jérémie, Juste Cause Congo en RODHECIC, een evenement georganiseerd dat de naam kreeg “apotheose voor de vrede”. Voor deze gelegenheid werd Mevrouw Annie Bukaraba, onafhankeleijke consultante in Bukavu, uitgenodigd een spreekbeurt te geven met de hierboven genoteerde titel. Volgens haar liggen de zaden van het conflict in de contextuele problemen: de straffeloosheid en het protectoraat, onveiligheid, armoede, uitsluiting en manipulatie. Na deze vaststellingen begint ze met een serie vragen die iedereen zich stelt om nadien de uitdagingen voor de vrede te onderscheiden. In hetgeen volgt geeft KBA u uittreksels die zij samengebracht heeft vanuit het verslag van de apotheose van Paul Kabeya, beheerder van het project en gelast met de financies van RODHECIC.

De uitdagingen van vrede

Volgens Mevrouw Bukaraba liggen de kiemen van de conflicten in de contextuele problematiek: de straffeloosheid en het protectoraat regime, de onveiligheid, de armoede, de uitsluiting en de manipulaties. Naar aanleiding van deze vaststellingen opent ze haar betoog met een reeks vragen die iedereen zich stelt, om daarna de uitdagingen van vrede te onderscheiden. Volgende vragen komen aan bod: “Kan men, na de conflicten, de verzoening funderen op het vergeten? De daders van slachtpartijen, plunderingen, verkrachtingen en van seksuele geweldplegingen blijven ongestraft. Gaat deze straffeloosheid er niet voor zorgen dat de conflicten weer oplaaien? Hoe kan er een onderscheid gemaakt worden tussen rechtvaardigheid en wraak? Vormt het gerechtelijk proces een moment van burgerlijke vorming voor de vrede? Wat is de verhouding tussen rechtvaardigheid en vergiffenis, tussen rechtvaardigheid en verzoening? Hoe kunnen de belangrijkste daders werkelijk bereikt worden? Hoe kan de actieve of passieve medeplichtigheid, door geopolitiek belang of onbewustheid van sommige buitenlandse regeringen, gesanctioneerd worden in het opstellen van psychologische en materiële voorwaarden van het conflict?” 

Mevrouw Bukaraba doet eerst en vooral de vaststelling dat in de regio, meer bepaald in Zuid-Kivu, “Iedereen spreekt van vrede. Velen zijn betrokken bij het zoeken naar oplossingen voor de conflicten, maar men heeft geen eenduidige mening over de werkelijke oorzaken van de belangrijkste conflicten vooraleer men tracht ze te beheren.” Ze baseert zich hierbij op de armoede die zich met een verontrustend tempo verder zet en die zelfs kinderen aanzet zich aan te melden bij de gewapende groepen. Mevrouw Bukaraba heeft de relatie tussen de conflicten en de armoede aangetoond, en omgekeerd, de band tussen vrede en welzijn. Ze onderstreept hierbij de moeilijkheid om rechten op te eisen in een context van oorlog. Voor haar is dit project van “burgerlijke participatie en van opbouw van de vrede in Zuid-Kivu” belangrijk omdat er vier organisaties aan hebben samengewerkt. Volgens haar zijn er, in Zuid-Kivu, personen die kunnen bijdragen tot een sociale transformatie. Maar er zijn talrijke uitdagingen en de impact ervan kan onbestaand lijken. Het is belangrijk om zich vast te klampen aan de kleine overwinningen van bewustwording in het verwerven van burgerrechten. Het is een constante strijd. 

De uitdaging van de jeugd

De jeugd beschouwen als speerpunt van de natie is een andere uitdaging. De jongeren worden immers gemanipuleerd in de oorlog om te doden. Ze zijn onderworpen aan wreedheden en moorden, zijn slachtoffer van verkrachtingen en van de AIDS–pandemie. "Anderen, velen zonder werk noch economisch perspectief, kennen een afzwakking van waarden. Er kan geen vrede zijn zonder constructief project dat jongeren met hun verwachtingen integreert. Hoe kan men hen perspectieven bieden, hen in een dynamiek van projecten opnemen, om te verhinderen dat zij al te gemakkelijk vervallen in de beloften van tegenwaarden, van haat? Welke hervormingen kan men inbrengen in het opvoedingssysteem, waarvan de mislukking al te duidelijk is? Hoe kan men samen met hen een nieuw land opbouwen?"

De bestuursuitdagingen

In dezelfde orde, heeft mevrouw Bukaraba nog naar een andere uitdaging verwezen. Deze van het herstel van de staat, die geplaagd wordt door vriendjespolitiek, bureaucratie, centralisatie en corruptie. “De organisatie van de lokale of algemene verkiezingen en de decentralisatie als een manier van nabijheid van beheer, evenals de rechtmatige verdeling van inkomens, moeten opgevolgd worden.” In dit verband, heeft ze de wens geuit om een strategische onderlinge afhankelijkheid te zien en om een wederzijdse invloed tussen diegenen die besturen en diegenen die bestuurd worden. De wrijvingen en het gebrek aan communicatie handhaven enkel de conflicten. Zoals bij andere uitdagingen met betrekking tot het bestuur, moet verantwoording zijn basis vinden in de specificaties van de bevolking onderworpen aan het bestuur. Een andere uitdaging is de traceerbaarheid van natuurlijke hulpmiddelen ten bate van de bevolking.

Democratie verschillend van "unanimiteit"

Mevrouw Bukaraba is van mening dat democratie moet gezien worden als een lang en streng leerproces. Het mag zich niet beperken tot aan de verkiezingen. Ze zegt dat vele Congolese burgers blijven geloven dat het bestuur van de staat een zaak is van bepaalde personen aan wie ze moeten gehoorzamen. Dit sluit de weg af naar een cultuur van burgerlijke participatie. “Verschillende personen, inclusief bepaalde Congolese leiders, geloven dat democratie noodzakelijkerwijs unanimiteit of eensgezindheid met zich meebrengt. Nochtans kunnen de verschillende standpunten, die als onverzoenbaar gezien worden, verzoend worden wanneer de actoren beslissen dat het algemeen belang de voorkeur krijgt. Democratie is ook de integratie van verschillen en diversiteit, door deze te beschouwen als een rijkdom die men moet toelaten en zelfs onderhouden in plaats van te bestrijden. Democratie is geen improvisatie: zelfs daar waar men denkt dat het goed gaat, vermijden de mensen te improviseren. Men bereidt zich voor of men laat zich voorbereiden om openbare functies uit te oefenen. Het is het gemis aan voorbereiding dat het gevaar van omkoping met stembiljetten, door sommige oneerlijke politiekers die misbruik maken van de onwetendheid en van de armoede van de verschillende lagen van de bevolking, blootstelt.”

Over de valstrikken van armoede heen

Mevrouw Bukaraba bevestigt dat armoede een verschrikkelijke uitdaging is voor vrede. Zij stelt dat "volgens de UNPD de nieuwe naam van vrede eigenlijk ontwikkeling is." Dat is de reden waarom men, om deze uitdaging aan te pakken, moet kijken naar het niveau van gewapende groepen, het niveau van gendergeweld, de verslechtering van de omgeving, de opwarming van het klimaat, enz. Mevrouw Bukaraba gaat verder door tot burgerparticipatie uit te nodigen. Maar men moet beschikken over een precieze beschrijving van de basis, in de vorm van lastenboeken, en niet improviseren. Ze nodigt ook uit zich voor te bereiden om het proces van decentralisatie over het project heen te laten gaan. Het maatschappelijk middenveld moet een criterium van competenties hebben bij de ontwikkeling van jongeren en vrouwen, om zo de antisociale houding die zich voordoet vóór, gedurende en na de verkiezingen weg te werken. Ze heeft de fataliteit gestigmatiseerd die tot uiting komt door het pessimisme, de verdeeldheid en de antisociale houding die ten onrechte gerechtvaardigd worden door de armoede van een klasse van de bevolking. Zo heeft bijvoorbeeld een groot deel van de bevolking zich tijdens de verkiezingscampagnes laten “omkopen” door goederen of geld te aanvaarden om hun stem aan bepaalde kandidaten te geven. Na de bekendmaking van de resultaten, “is de ontgoocheling groot en maakt deze de plaats vrij voor pessimisme. Dit is gevaarlijk!” Het is dus van belang om het sensibilisatieproces verder te zetten en tegelijkertijd de vrouwen, een meerderheid van de kiezers, meer autonomie te geven.
Geconfronteerd met deze realiteit, gelooft mevrouw Annie Bukaraba in de mogelijkheden van de civiele maatschappij om valstrikken te overwinnen. Ondanks de financiële en organisatorische beperkingen, beschikt de civiele maatschappij over troeven zoals het partnerschap met het Noorden, de aanwezige netwerken en expertise, en de geloofwaardigheid die zij op vele plaatsen geniet.

De uitdaging van synergie in de civiele maatschappij

Mevrouw Bukaraba is ervan overtuigd dat de civiele maatschappij de Congolese bevolking nog kan doen bewegen en deze kan leiden naar het effectief toe-eigenen van haar macht. Het komt erop aan al de acties die reeds gevoerd werden te overdenken om deze te linken met de actuele uitdagingen. Men zal deze verder moeten verspreiden om een groter aantal mensen te bereiken. De civiele maatschappij zal onderzoekwerk moeten ondernemen over de diepere oorzaken van conflicten in Zuid-Kivu en in het algemeen in de D.R. Congo. Het versterkt haar leden in de ontwikkeling van actieplannen, o.a. met het oog om vanuit de bevolking lastenboeken vast te leggen die aan de leiders worden voorgelegd. Er zal ook een versterking moeten komen op het vlak van maatschappelijke educatie en van de kanalisatie van informatie van de media, evenals op vlak van de exploitatie of de winning van natuurlijke hulpmiddelen met het oog traceerbaarheid.

Mevrouw Bukaraba voegt er tenslotte aan toe dat de leden van de civiele maatschappij zullen moeten “samenwerken met de leiders. Niet in die zin dat ze zich door hen laten inpalmen, maar eerder om een beleid en mechanismen uit te stippelen die de belangen van het Congolese volk tot doel hebben en deze ook effectief uitvoeren.” Ze nodigt haar uit om te anticiperen op de gebeurtenissen door contextanalyses en reflecties op outputkanalen. Werken in synergie met een logische uitbreiding van zowel mannelijke als vrouwelijke lokale vaardigheden is een kracht. Ze adviseert de ontwikkeling van gemeenschappelijke strategieën op vlak van aanklagen en van belangenbehartiging met voorstellen tot een uitweg. Ook vraagt ze, in de respectievelijke programma’s, een resultaatgericht beheer te integreren. Ze eindigt met een positieve waardering van “de ervaring van de vier partners in dit project van burgerparticipatie en van vredesopbouw die in Zuid-Kivu versterkt moet worden”.